Birçok kültürde gözleri kaçırma, parmaklarla oynama, kekeleme üzere davranışların palavra belirtisi olduğu ve kişiyi ele verdiğine dair kanılar yaygın. Meğer on yıllar boyunca yapılan araştırmalarda buna dair kesin bulgular elde edilmiş değil. Tıpkı üstteki iki örnekte olduğu üzere, “Yalan tespitiyle ilgili kusurların topluma bedeli ağır oluyor ve beşerler yanlış yargıların kurbanı oluyor” diyor Hartwig.
Psikologlar palavrası tespit etmenin çok güç olduğunun farkında. 2003’te Bella DePaulo ve grubu daha evvel yapılmış 116 deneyi inceleyip bireylerin yanlışsız ve palavra söylerken ne halde davrandığını anlamaya çalışmış, gözleri kaçırma, göz kırpma, daha yüksek sesle konuşma, omuz silkme, farklı biçimde oturma, baş hareketleri, el, kol ve bacak hareketleri üzere davranışsal belirtileri değerlendirmişti. Lakin bunların hiçbiri palavra söylemekle kesin temaslı bulunamadı; yalnızca insan kulağının tespit edemeyeceği formda ses tonunda değişim ve gözbebeklerinin büyüklüğü, palavra söylemeyle çok zayıf kontaklı olarak görüldü.
Güvenilir değil
Daha sonra yapılan araştırmalarda da hangi davranışın palavra söylemekle irtibatlı olduğuna yönelik iddiaların çabucak hemen tesadüf yapıtı hakikat sonuca varmakla tıpkı seviyede olduğu görüldü. Yani çok sonlu birtakım davranışların palavra yahut yanlışsız söylemekle irtibatlı olabileceği, lakin bunların da muteber göstergeler olabilecek seviyede güçlü bilgiler oluşturmadığı sonucuna varıldı.
Ancak polis yetkilileri, laboratuvar ortamında istekli olarak kullanılan deneklerle gerçek soruşturmalarda karşılaşılan zanlıların halinin tıpkı olmayacağı görüşünde. İngiltere’deki Portsmouth Üniversitesi’nde psikolog Samantha Mann de bu tenkitte haklılık hissesi olduğunu söylüyor. Cinayetten karar giymiş bir mahkumun polisteki sorgusundan imajlar, o lisanı anlamayan polislere izletilip, katilin davranışlarını gözleyerek hangi mevzularda palavra söylediğini iddia etmeleri istendiğinde yüzde 64 oranında yanlışsız sonuca varılmıştı. Bu, tesadüf sonucuna işaret edecek yüzde 50 oranından çok daha yüksek olsa da, hala inanç duyulacak düzeyde değildi.
Kalıplara dayalı yargılar yanıltıyor
Yanlış sonuca varan polisler ise katilin davranışları ile ilgili “yalancılar gözlerini kaçırır” yahut “elleriyle oynar” üzere muhakkak kalıplara nazaran karar verdi. Mann ise katilin gerilim altında olsa da bu tıp kalıplara karşı davranışlarını denetim altında tuttuğunu söylüyor. Mann ve grubunun farklı polis memurlarıyla yaptığı öbür bir araştırmada ise bir akrabalarını öldürdükleri halde televizyona çıkıp kederlerini sergileyen aile fertlerinin sözlerindeki gerçek ve yanlış ögelere dair varsayımların tesadüf yapıtı hakikat sonuca varma durumundan öteye gidilemediği görüldü.
Hartwig ve Charles Bond daha sonra misal araştırmaları incelediğinde, gerçek polis sorgularında söylenen palavraların, laboratuvar şartlarında söylenen palavralardan daha kolay tespit edildiğine dair rastgele bir dataya ulaşamadı. ABD’de Florida Milletlerarası Üniversitesi’nde psikolog olan ve Federal Araştırma Ofisi (FBI) casuslarını eğiten Ronald Fisher, hilekarların tedirginliklerini saklamayı bildiklerini vurguluyor. “İnsanların iç hisleri ile dışarıdan hissedilenleri kıyaslayan araştırma pek yok. Yalancılar daha huzursuz ancak bu içsel bir his ve dışarıdan gözlenen davranıştan farklı olabiliyor” diyor.
Yalanın sözel göstergeleri
Bu nedenle araştırmacılar, davranışlardan yola çıkarak palavra tespiti çalışmalarına çabucak hemen son vermiş durumda. Pekala, palavrası ve yalancıyı tespitin öbür yolları var mı? Psikologlar artık palavranın sözel göstergeleri üzerinde duruyor; palavra söyleyenler ile yanlışsız söyleyenlerin kullandıkları sözler ortasındaki farklılıklar tespit edilmeye çalışılıyor. Bunun sistemlerinden biri, polis sorgusunda eldeki kanıtların çabucak ifşa edilmemesi, zanlının daha uzun müddet boyunca özgür konuşmasının sağlanması ve böylelikle tabirdeki çelişkiler üzerinde ağırlaşmak.
Hartwig bu tekniği eğitim sırasında 41 polise öğretmiş ve palavra tespitinde yüzde 85 muvaffakiyet sağlanmıştı. Bu eğitimi almayan 41 poliste ise bu oran yüzde 55 seviyesinde kalmıştı. Bir öbür sorgu tekniği olarak da zanlılardan ve şahitlerden, rastgele bir hata mahallini tanım etmeleri yahut zanlı ile ilgili geçersiz tanıklıklara dair detayları paylaşmaları isteniyor. Hakikat tabir verenler çok daha fazla detay paylaşabiliyor.
Davranışsal göstergeler
Ancak ABD’de polis ve öteki güvenlik güçlerinin bu tıp bilime dayalı ıslahatları şimdi uygulamadığı görülüyor. Örneğin ulusal güvenlik departmanının ulaşım ünitesinde, uçak yolcularının inceleme ve soruşturmalarında davranışa dayalı göstergelere tartı veriliyor. Yetkililere, palavra söylediğinden şüphelenilen şahısları gözlemlemeleri sırasında şu davranışlar üzerinde durmaları isteniyor:
Gözleri kaçırmak -ki bu kimi kültürlerde hürmet göstergesi olarak kullanılır- gözlerini dikerek bakmak, süratli göz kırpmak, şikayet etmek, ıslık çalmak, abartılı esneme, konuşurken ağzını elle kapatmak, çok el kol hareketleri, bir yerlerini düzeltiyor yahut temizliyor görünmek.
Oysa bu davranışların palavra söyleme belirtisi olduğuna dair yanlış kanı çoktan çürütülmüş durumda.
Böylesi yüzeysel ve belgisiz göstergelere dayalı soruşturmalar nedeniyle olsa gerek 2015-18 yılları ortasında yolcuların, milliyet, ırk, etnik kökeni üzere nedenlerle ayrımcı muameleye maruz kaldıklarını bildirdikleri 2251 resmi şikayet başvurusu olmuş.
Daha evvel ABD’de havalimanlarında yolcu taramada kullanılan 94 göstergenin sayısı 2013’te 36’ya düşürülse de liste hala “aşırı terleme” üzere bilimsel olarak çürütülmüş birçok öge içeriyor.
Ancak yetkililer, davranış nezareti sayesinde son 11 yılda üç yolcunun patlayıcı ve yanıcı aletlerle uçağa binmesinin engellendiği iki muvaffakiyet hikayesinden kelam ediyor.
Mann ise tespit edilmeksizin bu sistemi aşmış kaç teröristin olduğunu bilmeden bu muvaffakiyetin ölçülemeyeceği kanısında. 2015’te yapılan denemelerde havalimanı güvenliğini aşarak geçersiz patlayıcı ve silahlarla uçağa binme konusunda yüzde 95 muvaffakiyet kaydedilmişti.
İçe kapalı yapısı aleyhine işledi
Mann, Hartwig ve 49 öbür araştırmacı, 2019’da yayımladıkları bir yazıda, güvenlik güçlerinin davranışa dayalı nezaretten vazgeçmesi tavsiyesinde bulunmuş, bunun bilim dışı olduğunu ve “bireylerin hayat ve özgürlüğünü tehlikeye attığını” vurgulamıştı.
Sakin göründüğü için anne ve babasını öldürmekle suçlanıp 17 yaşında 17 yıl mahkumiyet alan Tankleff ise yıllarca ismini paka çıkarmaya çalışmış ve avukatlık için baroya kayıt yaptırma gayreti vermişti. Nihayet 2020’de New York barosuna kaydolan Tankleff’in içine kapalı yapısını aşıp hislerini göstermeyi öğrenmesi gerekmişti. Bu yolda ona yardımcı olan Lonnie Soury, hisleri göstermenin neden değerli olduğunu şöyle açıklıyor: “İnsanlar çok önyargılı.”