Hayat kalitemizi etkileyen temel ögelerin başında soluduğumuz hava gelmektedir. Yetişkin bir insan günde ortalama 11 bin litre dolaylarında hava solumaktadır. Bu kıymet kabaca küçük bir kamyoneti dolduracak ölçü. Bunun içindir ki hava, hayatın vazgeçilmez bir modülü. Natürel teneffüs esnasında hava ile birlikte havada duran ve göremediğimiz küçüklükteki kirleticileri de içimize alıyoruz. Bu durum birçok hastalık ve rahatsızlığa da davetiye çıkarıyor.
Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ/WHO) bilgilerine nazaran her yıl 7 milyon insan hava kirliliği ile ilişkilendirilebilecek rahatsızlıklar sebebiyle hayatına erken veda ediyor. Hava kirliliği öteki kirlilik tipleri üzere anlık ve görünür tesir göstermiyor. Soluma ile alınan kirleticiler vakitle eşik ölçüleri aşarak bedenimizde görünür ve kalıcı hasar bırakıyor. Bu sebeple tekrar DSÖ tarafından hava kirliliği “sessiz katil” olarak nitelendiriliyor.
Nüfus artışı, kentlerin büyümesi ve her geçen gün artan hayat konforu talebimiz beraberinde ısıtma, soğutma, aydınlatma üzere alanlardaki güç muhtaçlık artışını da doğuruyor. Daha fazla güç arzı ise daha fazla yakıt tüketimi ve hasebiyle da hava kirliliği manasına geliyor. Bu durumda hava kirliliği yönetilmesi gereken en öncelikli etraf temalarından biri haline geliyor.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakan Yardımcısı Türkiye İklim Değişikliği Başmüzakerecisi Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar İLK YASAL DÜZENLEMELERİN YAPILDIĞI ALAN: HAVA KALİTESİ
Sanayi ihtilalinin beşiği olarak anılan İngiltere’de güç üretimi gayesiyle ağır olarak kullanılan kömür büyük bir hava kirliliğine sebep olmuş, kamuoyunda yükselen reaksiyonlara bağlı olarak da hava idaresi alanındaki birinci yazılı yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi sağlanmıştır. Bu prestijle birinci olarak 1926 yılında çıkarılan Duman Azaltma Yasasını müteakip çeyrek asır sonrasında binlerce kişinin vefatına yol açan “Büyük Londra Dumanı” olarak isimlendirilen hava kirliliği sonrasında 1956 yılında Pak Hava Kanunu (Clean Air Act) çıkarılmıştır. Avrupa Birliği’nin de pak hava maddelerinin altlığını oluşturan bu düzenleme bölgesel bazda etraf alanındaki birinci yasal düzenleme örneği olmuştur.
Sınır konulamayan ve dinamik yapısı içerisinde dağlar, denizler, binalar ve yollar ortasında daima bir hareket halinde bulunan hava bu yapısıyla yönetilmesi sıkıntı etraf mevzularından biri haline geliyor. Sanayi, ulaşım ve ısınma üzere temel alanlarda dünya genelinde artan ağır fosil yakıt kullanımı, arıtma teknolojilerinin de yetersizliği ve rüzgâr üzere meteorolojik faktörlerle oluştuğu bölgeden binlerce kilometre uzaklıklara taşınan hava kirliliği bu tarafıyla global ehemmiyet kazanmış ve 1979 yılında imzalanan BM Uzun Menzilli Sınıraşan Hava Kirliliği (LRTAP) Kontratı ile global bağlamda da etraf alanında mevzuat hazırlanan birinci tema olmuştur.
ÜLKEMİZDE DE BİRİNCİ TEMA HAVA OLDU
Hava kalitesi ülkemizde de yasal açıdan çalışılan birinci tema oldu. 1983 yılında yayımlanan 2872 sayılı Etraf Kanunu’na dayanılarak hazırlanan “Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği” 1986 yılında yürürlüğe girerek bu kapsamda ayrıntılı çalışılan birinci alan oldu.
Hava kirliliği dünya genelinde kentlerin en kıymetli sorunları ortasında yer alıyor. Pandemi ile birlikte maskelerimizin gerisinde geçirdiğimiz iki yıl boyunca pak bir nefes almanın değerini anladık. “Evde kal Türkiye” daveti ile birlikte kentlerimiz hava kalitesi uzmanlarının arayıp bulamadıkları bir deney ortamına dönüştü, kentin hava kirliliği kaynakları taban seviyeye indi. Hatta İstanbul’dan Uludağ’ı rahatlıkla görebildiğimiz günlere tanıklık ettik. Bu durum bizlere kirlilik kaynakları olmadığında tabiatın kendi istikrarını nasıl sağladığını gösterdi.
Artan nüfus ile birlikte gelişen sanayi ve gündelik gereksinimlerimiz sebebiyle kullandığımız elektrik ve ısınma hava kirliliğinin en kıymetli faktörlerinden. Havanın doğal bileşeninin kirleticiler sebebiyle değişmesi ile hava kalitesi bozuluyor. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı olarak hava kalitesinin limitlerini belirliyor ve vatandaşlarımızın bu limitler dâhilinde pak hava solumalarına yönelik çalışmalarımızı sürdürüyoruz.
HEPİMİZİN YAPABİLECEĞİ BIR ŞEYLER VAR
Hava kalitesini en yeterli düzeyde tutabilmek için hava kirliliğine sebep olan sanayi, ulaşım ve ısınma kaynaklı hava kirliliğini denetim altına almaya çalışıyoruz. Bakanlık olarak mevzuat düzenlemeleri yapıyor ve bu alandaki uygulamaların önderliğini yürütüyoruz. Mevzuatın uygulanmasında mahallî idarelere de kıymetli görevler düşüyor. Bilhassa ulaşım ve ısınma kaynaklı kirliliğin yönetilmesine ait kentin planlama evresinden başlayarak mahallî idarelerin gerçek uygulamaları ile pak havaya erişebildiğini görüyoruz.
Temiz bir hava için tüm bireylerin katkı sunmasını bekliyoruz, gündelik tercihlerimizde yürüyüş, bisiklet üzere sıfır emisyonlu araçları, kişisel araç kullanımı yerine toplu taşımayı tercih etmek yapabileceklerimizin birinci sırasında yer alıyor. Tekrar kış aylarında ısınma gereksinimimiz için pak ve etraf dostu yakıtları kullanmak, yakma sistemlerimizin bakımlarını yaptırmak, ortam sıcaklığını çok fazla arttırmamak, binalarımızın ısı yalıtımlarını yaptırmak birey olarak yapabileceklerimizden.
HAVA KALİTESİ İDARESİNDE TARİHİ ADIMLAR
Bakanlık olarak hava kalitesini kentin kirliliğini en düzgün temsil edecek halde daima izleyen sistemlerin sayısını 2002 yılında sadece 8 iken 2022 yılında 360’a çıkardık. Ölçüm ağından elde edilen dataları internet sitemiz üzerinden anlık olarak vatandaşlarımızla paylaşıyoruz. Kirletici vasfı yüksek sanayi tesislerinin bacalarını daima olarak izliyoruz. SEÖS ismi verilen izleme sistemleri ile 700’ü aşan tesis bacası emisyonunu anlık olarak takip ediyoruz.
Hava kalitesi idaresinde yalnızca ölçmek ve izlemekle yetinmedik. Kirliliğin kaynağını tespit eden ve buna nazaran önlemlerin belirlenmesine imkân sağlayan yazılımları ulusal bütçemiz ile hayata geçirdik. Bunlardan birincisi olan Hava Emisyon Yönetim-HEY portalı ile tüm hava kirliliği kaynaklarını ülke genelinde ortak ve şeffaf bir bilgi tabanı ile yönetiyoruz. HEY portalı dünyaya örnek teşkil edecek halde bilimsel hava kalitesi modellerini yazılım üzerinden çalıştırabilen özelliğe sahip. HEY portalında ülke genelinde etraf müsaadesi alan 10 bin 700 sanayi tesisine ilişkin datalar kayıtlı durumda. Vilayetlerimizdeki sanayi, ulaşım, ısınma kaynaklarının hava kirliliğine katkılarını biliyoruz. Valiliklerimiz uyumunda pak hava aksiyon planları ile bu kaynakları yönetmeye yönelik aksiyonlar belirleniyor ve uygulanması bakanlığımızca takip ediliyor.
HEY portalı çıktılarını kullanan yeniden yerli ve ulusal teknolojiyle geliştirdiğimiz NEFES yazılımıyla kentlerde binalarımızın 3 boyutlu dijital ikizlerinde rüzgârın akış tarafı ve suratı ile rüzgâr koridorları, kavşakları, ışıklandırma sistemi, topoğrafyaya bağlı eğimler, trafik yoğunluğu, atölyeler, ekmek fırınları, lokantalar üzere küçük ölçekli kirlilik kaynaklarını ele alabiliyoruz. 25 vilayette muvaffakiyet ile uygulanan NEFES yazılımını tüm vilayetlerimize yaygınlaştırıyoruz. Anlık olarak kirlilik durumunu ve kaynağını izleyebildiğimiz bu araçlarla bakanlığımızın uygulama gücü artmış durumda.
Hava kalitesinin yıllara nazaran değişimini değerlendirdiğimizde kömür kokusundan mecburî maske kullanılan 90’lı yılları doğalgazın yaygınlaştırılması yatırımları ile çoktan geride bıraktığımızı görüyoruz. Katı yakıt ile ilişkilendirilen kükürtdioksit (SO2) kirliliğinin epey düşük düzeylerde seyretmesi bu değişimin bir göstergesi niteliğinde. Fakat doğal gazın ulaştığı 81 vilayetimizde hala ısınmada kullanım oranları istenen düzeylerde değil. Kapısının önüne kadar doğal gaz sınırı gitmiş olduğu halde ısınmada katı yakıt kullanmaya devam eden vatandaşlarımız var.
Ülkemize ithal olarak giren ve ülkemizde üretilen tüm katı yakıtların ömür döngüsünü HEY Portalı Katı Yakıt Modülü ile takip edebiliyoruz. 2021 yılı prestijiyle daha evvel ıslak imzalı verilen üretici, dağıtıcı, satıcı kayıt ve satış müsaade evraklarını e-imzalı hale getirerek toplamda 16 bin 190 evrak düzenledik. Bu bilgiler ile vilayetlerimizi katı yakıt kullanımı açısından değerlendirebiliyoruz.
YEREL BAZDA DÖNÜŞÜMLERE DESTEK
Birçok kentimizin ortak sorunu olan çanak halinde topoğrafik yapı ve kış aylarında tesirli olan enverziyon üzere meteorolojik faktörler sebebiyle kirlilik dağılamıyor ve kentlerimizin üzerinde birikiyor. Bu sebeple hava kirliliği yerelde çaba edilmesi gereken bir sıkıntı haline geliyor.
Bakanlığımızca mahallî idarelerimize etraf kirliliğinin giderilmesine yönelik verdiğimiz mali dayanaklara hava kalitesinin güzelleştirilmesini ekledik. Bisiklet yolları, yeşil yürüyüş yolları ve etraf dostu sokak uygulamalarının yanı sıra bilhassa ısınmada daha az kirlilik potansiyeline sahip yakıtların kullanımına yönelik çalışmalara da katkı sunuyoruz. Bu prestijle birinci defa Konya tarihi Mevlâna bölgesinde 1108 konutun ısıtma sisteminin katı yakıtlı sobadan doğalgaz yakıtlı kombiye dönüşümünü sağladık. Toplumsal boyutu da olan bu projeden bilhassa yardıma muhtaç ailelerimizi faydalandırdık ve onları pak ısınma konforuna kavuşturduk. Bu ailelerimizin kimilerini dönüşümden sonra meskenlerinde ziyaret ettik ve sıcak konutlarında çaylarını içtik.
Konya vilayetinde hayata geçirdiğimiz bu proje ile azotoksit (NOx), kükürtdioksit (SO2) ve toz (PM10 ve PM2,5) başta olmak üzere 1200 ton kirleticinin ve sera gazı olan 5 bin 400 ton karbondioksit salınımını engelledik. Bu projemize misal biçimde sırasıyla Düzce, Malatya ve Gaziantep için de kollarımızı sıvadık. Konutların seçiminde üstte bahsettiğimiz hava kalitesi idaresi araçlarının datalarından yararlanarak lokal idarelere yol gösteriyoruz.
Hava kalitesi güzelleştirilmesinde mali dayanak verdiğimiz vilayetlerimizin sanayi ve ulaşım kaynaklarını da mercek altına alıyor, emisyon idare raporları ile adım adım yapılması gerekenleri belirliyoruz.
ISITMADA YEŞİL DÖNÜŞÜM
“Hava kalitesinde dönüşüm” diyerek birinci olarak 17-18 Mayıs tarihlerinde Ankara’da Isıtmada Yeşil Dönüşüm Çalıştayını gerçekleştirdik. Çalıştay kapsamında kent ısıtmasında ülkemizin geleceğini konuştuk, ekonomik kaybının en aza indirilmesi gayesiyle döngüsel iktisat ve endüstriyel simbiyozun yeterli örneklerinden biri olan endüstrilerin atık ısılarının, jeotermal ısılarının kıymetlendirilmesi için yapılması gerekenleri istişare ettik, bölgesel ısıtma uygulamalarıyla sıfır emisyonlu ilçelerin örneklerini dinledik.
Şehir ısıtmasında kullanılabilecek kıymetli kaynaklarımızdan biri olan jeotermal güç alanında şurası güçte dünyanın dördüncü, Avrupa’nın ise önderi olan ülkemiz buradan elde ettiği termal ısı ile 100 bini aşkın konutun ısınmasını sağlıyor. Böylece bu konutların ısınmasında fosil yakıt kullanımı önlenerek hem hava kirliliği hem de iklim değişikliği ile aktif gayret edilmiş olunuyor. Ayrıyeten ülkemizin lokal imkânlarından yararlanılarak dışa bağımlılık da önleniyor. Sıfır emisyonlu bu konutların sayılarının artırılmasını hedefliyoruz.
Çalıştayda ayrıyeten ısı pompaları, kömür gazlaştırma teknolojileri, geleceğin yakıtı hidrojen, güneş gücünün ısıtmada kullanılabilirliği mevzularında da pahalı akademisyenlerin ve ilgili kesimin katkılarını aldık. Yıl sonuna kadar başta Güç ve Natürel Kaynaklar Bakanlığımız olmak üzere ilgili tüm kurumların katkılarıyla Isıtmada Yeşil Dönüşüm Strateji Dokümanını tamamlamış olacağız.
“Hava kalitesinde dönüşüm” çalıştay serilerini ulaşım ve sanayi için tamamladıktan sonra 7 Eylül Dünya Pak Hava Gününde düzenleyeceğimiz Pak Hava Doruğunda çıktıları kamuoyu ile paylaşmayı hedefliyoruz.
Binalarda ısınma tıpkı vakitte iklim değişikliğine de yol açan kıymetli bir seragazı salıcısı. Münasebetiyle hava kalitesine yapılan yatırımlar birebir vakitte birer iklim değişikliği ile gayret ve ahenk faaliyeti. Bu fikir ile ısıtmada yeşil dönüşümün tıpkı vakitte Cumhurbaşkanımız tarafından 76. BM Genel Konseyinde dünya kamuoyuna ilan edilen 2053 net sıfır emisyon gayesine de büyük katkı sunacağı da aşikâr.
Unutmayalım: pak hava = kaliteli hayat