6 Şubat zelzeleleri sonrasında ekonomik sonuçlar üzerinde değerlendirmelerde bulunan ekonomistler, en optimist tabloda dahi on milyarlarca dolarlık kaybın olacağını söyleyerek afet bölgelerinin olağana dönmesinin uzun yıllar alacağını belirtti. 2023 yılı büyüme oranının yüzde 1’lere düşebileceğini tabir eden ekonomistler enflasyonda da yeni yükselişlerin kapıda olduğunu kaydetti.
Kahramanmaraş merkezli sarsıntı felaketinin ülke iktisadı üzerinde yaratacağı tesire ait ekonomistler görüşlerini paylaştı.
DW Türkçe’nin haberine nazaran, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) bilgilerine nazaran sarsıntıdan etkilenen 11 vilayetten oluşan bölgenin GSYH içindeki hissesi yüzde 9,8 düzeyinde bulunurken bölge yaklaşık 14 milyonluk bir nüfusu barındırıyor. Afet bölgesinde iktisat, hem tarım ve hayvancılık hem de başta dokuma, demir çelik ve güç olmak üzere sanayi üretimi üzerinde şekilleniyor.
Örneğin Kahramanmaraş, Türkiye iplik üretiminin yüzde 36’sını tek başına gerçekleştiriyor, Ortadoğu pazarlarının ihracat üssü olan Gaziantep ise tek başında dünya tek modül halı üretiminin yüzde 60’ına mesken sahipliği yapıyor. Türkiye’nin toplam narenciye üretiminin üçte biri Adana’da, Hatay ise Türkiye’nin en büyük demir çelik fabrikasını barındırıyor ve turunçgil üretiminin yüzde 21’ini karşılıyor. Son yıllarda turizm ve gastronomide öne çıkan Şanlıurfa ise tahıl, pamuk ve mercimek üretiminde başı çekiyor.
‘Van zelzelesi ve marmara zelzelesi ile kıyaslanamaz’
Ortadoğu ülkelerine ait rapor ve tahlil yayınlayan Washington merkezli Ortadoğu Enstitüsü’nün (Middle East Institute) geçtiğimiz günlerde yayınlanan raporunda, zelzele sonrasında Türkiye’nin yakın gelecekte yeni bir döviz kriziyle müsabakasını bekleyenlerin sayısının giderek arttığı belirtildi. Dr. M. Murat Kubilay tarafından kaleme alınan raporda, Türkiye iktisadının dış finansal şoklara karşı çok bir kırılganlık sergilemeye devam ettiğine ve bu durumun ülke içindeki beklentileri de olumsuz etkilediğine işaret edildi.
Kahramanmaraş sarsıntısının iktisada olan tesirlerini 2011’deki Van zelzelesi yahut 1999’daki Marmara zelzelesi ile kıyaslamanın gerçek olmayacağını vurgulayan Dr. M. Murat Kubilay, “Van zelzelesi çok kısıtlı bir alanda gerçekleşti. Marmara zelzelesi ise Türkiye’nin üretim ve finans merkezinde oldu. Bu zelzele, ikisinin ortasında. Devasa bir alanı etkiledi lakin finansal sistem çalışıyor, tedarik zincirinde önemli bir kopma yok. Lakin tablo şimdi netleşmedi” diye konuşuyor.
‘2023 büyümesi yüzde 1’lere düşebilir’
Deprem öncesinde Güneydoğu bölgesinde ziraî üretimde önemli meşakkatler baş göstermişti. Bir yandan kuraklık, öbür yandan Ocak 2023’te yüzde 142’yi aşan Tarım Eserleri Üretici Fiyat Endeksi, ziraî üretimde değerli bir yavaşlamaya işaret ediyordu. Zelzele sonrasında ise bölgede bilhassa yem sorunu yaşanıyor. Üreticilerin kaybettikleri altyapılarının yanı sıra sarsıntı nedeni ile telef olan hayvan sayısı ve bölgeyi terk eden çiftçilere ait bilgiler de şimdi net değil.
Murat Kubilay’a nazaran zelzelenin altyapıda yarattığı ziyan 10 milyar doları geçecek olsa da asıl olumsuz tesir kendini Türkiye’nin büyüme performansında gösterecek. 2023’te yüzde 3 ila 3,5 büyümesi beklenen Türkiye iktisadının bu büyümenin yaklaşık yüzde 2’lik kısmını kaybedebileceğini lisana getiren Kubilay, “Bir öbür deyişle, kabaca bir hesapla büyümeden de yaklaşık 20 milyar dolarlık bir kaybımız olacak” diyor.
‘Enflasyon yüzde 50’nin altına düşmez’
Deprem felaketi sonrasında iktisada ait merak edilen bir öbür husus enflasyonun ne olacağı. Türkiye’de hükümetin faiz indirimi siyaseti ile birlikte son 1,5 yılda rekor süratle artarak tüketici fiyatlarında yüzde 90’lara, üretici fiyatlarında ise yüzde 160’a dayanan enflasyon, baz tesirinin devreye girmeye başlamasıyla Kasım ayında gerileme trendine girmişti. Son açıklanan 0cak 2023 enflasyonu ise yıllık bazda tüketici fiyatlarında yüzde 57,68, üretici fiyatlarında ise yüzde 86,46 olarak gerçekleşti.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan zelzele öncesi herkesin yıl sonu enflasyon hesabını yüzde 20 olarak yapması gerektiğini açıklamıştı. Lakin uzmanlara nazaran sarsıntının yarattığı yıkım sonrası pek çok mal ve hizmete duyulan muhtaçlık, enflasyonda üst istikametli bir tesir yaratacak. Murat Kubilay’a nazaran rastgele bir seçim tansiyonu yahut döviz krizi olmasa bile, enflasyon yılı en güzel ihtimalle yüzde 50 düzeylerinde kapayacak.
Diğer bir tabirle halkın satın alma gücündeki erimenin devam edeceğini vurgulayan Kubilay, “Bununla birlikte kamu tarafından yapılacak harcamalar için hem nakdî genişleme hem de ek vergiler gündeme gelecek. Bu da enflasyonu hızlandırıcı bir tesir yapacak” değerlendirmesinde bulunuyor.
‘Dolar kurunda yeni ataklar olabilir’
Ekonomideki bir diğer kırılgan nokta ise dış ticaret açığı olarak gösteriliyor. 2022’de 110,2 milyar dolarlık rekor açık veren Türkiye, 2023’e de makus başlamıştı. Ocak ayında 14,4 milyar dolarlık dış ticaret açığı veren Türkiye iktisadında, global güç fiyatlarındaki düşüşe karşın ithalat faturası kabarmaya devam ediyor.
Depremin yaralarını sarabilmek ve milyonlarca depremzedenin muhtaçlıklarını giderebilmek için önemli bir talep patlaması yaşanacağını belirten ekonomistlere nazaran, bu durum hükümetin yatay düzeyde tutmaya çalıştığı dolar kurunda yeni atakların önünü açabilir. Tüm bunlara bir de seçim tarihindeki belirsizliğin eklendiğini tabir eden Dr. Kubilay, bu durumun da sarsıntı felaketinin iktisat üzerindeki tesirlerini artıracağını kaydediyor.
Depremin tesirlerine ait iddialar farklı
Depremin doğurduğu sonuçların Türkiye iktisadını 2023’te ne kadar etkileyeceği konusunda farklı varsayımlar yapılıyor. ABD’li yatırım bankası Morgan Stanley, sarsıntıların Türkiye’ye muhtemel makroekonomik maliyetine ait hazırladığı raporda Türkiye’deki direkt konut hasarına ait maliyetin 24 milyar dolar civarında olacağı öngörüldü. Bu sayının ek birtakım maliyetler hesaba katıldığında 38 milyar dolara kadar çıkabileceği kestiriminde bulunan banka, bu periyotta ithalatta yaşanacak artışın da cari açığa 9 milyar dolarlık ek yük getirebileceği kestiriminde bulundu.
Afet modelleme şirketi Karen Clark&Company sarsıntı sigortası kapsamındaki kayıpların 2,4 milyar dolar olmasını beklediklerini açıkladı. ABD merkezli yatırım bankası JPMorgan da fizikî yıkımın yol açtığı direkt maliyetin en az 25 milyar dolar olacağı öngörüsünde bulundu. Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD) da zelzelelerin ekonomik tesirlerinin Türkiye’nin GSYH’sinin yüzde 1’e varan bir kayba yol açabileceğini duyurmuştu.
Türkiye iş dünyasının çatı kuruluşlarından TÜRKONFED’in hazırladığı 2023 Kahramanmaraş Sarsıntısı Afet Durum Raporu başlıklı raporunda ise Marmara Sarsıntısı datalarının kullanıldığı metodoloji ile Kahramanmaraş sarsıntılarının 84,1 milyar dolarlık mali hasar yaratacağı hesaplandı.
‘Ekonomik sistem çarpık ve ranta dayalı’
Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Erinç Yeldan, sarsıntı nedeniyle yaşanan insani kayıpların hiçbir maddi kaynak ile karşılaştırılamayacağını, fakat ülke iktisadı açısından bir bilanço çıkarmanın da mecburilik olduğunu söylüyor. Prof. Yeldan, Türkiye’de üretimin batıda ağırlaşmış olması nedeni ile sarsıntının vurduğu kentlerde sanayi yahut ziraî üretimine dönük kayıpların hudutlu olacağını tabir ediyor.
Türkiye iktisadında bölgelere nazaran büyük farklar gösteren çarpık büyüme ve rant sisteminin bu sarsıntı felaketiyle bir defa daha kendini gösterdiğini lisana getiren Yeldan, “Türkiye’nin olmayan sanayi stratejisi ve rant sistemine dayalı bölüşüm anlayışı, zelzelenin yarattığı yıkımdan çok daha fazla bir toplumsal yıkıma neden oluyor. Bu yaşadığımız acının arkasında işte bu çarpıklıklar yatıyor” diye konuşuyor.
‘Konut yaparak bölgenin iktisadı düzelmez’
Bundan sonraki süreçte sarsıntıdan etkilenen kentlerin ekonomilerini ayağa kaldırmak için bütünlüklü bir üretim stratejisine gereksinim olduğuna vurgu yapan Yeldan’a nazaran, organik tarım, çağdaş hayvancılık, konferans turizmi, gastronomi üzere farklı tahlillere yönelmek gerekiyor.
Bölgenin Türkiye’nin geri kalanı için “ucuz iş gücü merkezi” olarak görülmekten vazgeçilmesi gerektiğinin altını çizen Yeldan, şu görüşleri lisana getiriyor:
“Buradaki kanayan yara bölge insanına sürdürülebilir kalkınma hizmetini götürebilmektir. Eksik olan bu bölgesel kalkınma stratejisi hayata geçirilmeden, yalnızca konut ve hastane yaparak ne bölgenin iktisadı toparlanır ne de genel Türkiye iktisadı düzelir.”