Uzm. Dr. Ferda Volkan & Uzm. Klinik Psikolog Tuğba Çebioğlu
Son vakitlerde farklı psikiyatrik şikayetlerle kliniğe başvuran ergenlerde daha uzun bir boya sahip olma dileği sıkça karşımıza çıkıyor. Yakın vakitte Prof. Dr. Şükrü Hatun’un yazdığı “Boy ayrımcılığı (heightism) ve uzunluk uzatma arzusu” ile ilgili yazdığı makale üzerine düşünürken uzunluk ve vücut algısı ile ilgili görüşlerimizi/deneyimlerinizi paylaşmak istedik.
Günümüzde gençler ve/veya ergenlik çağındaki çocuklar ortasında uzun uzunluklu olmanın daha avantajlı olduğuna dair inanışlar/görüşler epey yaygın. Gençler ortasında toplumsal etraflarında daha fazla kabul görecekleri, çekiciliklerinin artacağı ve daha çok beğenilecekleri ya da daha fazla meslek fırsatına sahip olabilecekleri biçimindeki argümanlar sıklıkla lisana getiriliyor. Aslında bir yanıyla bu argümanların altını dolduran bir kavram olarak düşünüebiliriz “Heightism” kavramını. Uzun uzunluk ayrımcılığı olarak tanımlanan “Heightism”, uzun uzunluklu bireylerin kısa boylulara nazaran daha avantajlı görülmesi, uzun boyun güç, muvaffakiyet, liderlik ve çekicilikle ilişkilendirilmesi üzere görüşleri içeren ve daha az bilinen bir ayrımcılık çeşidi. Sonuç olarak iş hayatında uzun uzunluklu şahısların daha çok iş imkanı, yüksek maaş ve terfi imkanına sahip olması, toplumsal alanlarda uzun uzunluklu bireylerin daha tanınan sayılması, uzun boyun romantik alakalarda tercih nedeni olması üzere sonuçları oluşturduğu düşünülüyor.
Uzun uzunluk dileği ve vücut algısı
Görüyoruz ki uzun uzunluk takıntısı, yani bireylerin sahip oldukları boya çok derecede ehemmiyet vermeleri daha çok toplumsal etmenler ile bağlı. Bireyin yaşadığı toplumsal etraf içerisinde medya ve etrafın tesiriyle uzun uzunluğu idealize etmesi, toplumsal medyada ve etraflarında başkalarıyla kendisini daima kıyaslaması, tüm bu yaşantılarla birlikte kısa uzunluklu olmanın sonucunda yetersizlik hissinin oluşması, özgüvenin zedelenmesi ve olumsuz his durumunun beslenmesi kaçınılmaz hale geliyor. Gerçekten gençler ya bu his durumunun içinde psikiyatrik problemlerle baş başa kalıyorlar ya da vücutlarına dair olumsuz olarak algıladıkları bu durumu arzuladıkları biçimde değiştirmek için erken yaşlarda çeşitli operasyonlar geçirmeyi yahut tedaviler almayı göze alıyorlar. Peki gençler “Heightism” karşısında nasıl konumlanmalı? Bu duruma nasıl bir pencereden bakmalı? Ülkü uzunluk, ülkü vücut boyutu üzere bir kavram var mı? Yani “ideal ve olağan olan” ne?
Çoğu insan hayatının rastgele bir devrinde vücuduna dair olumlu yahut olumsuz zihinsel dizaynlara sahip olabilir. Bireyin kendi vücuduna dair algısı, duygusal yansıları ve tavırları olarak tanımlanan bu duruma “beden algısı” diyoruz. Görünüşleri hakkında başkalarına nazaran daha çok düşünen, tahminen vücudunun kimi özelliklerinden mutlu olan lakin birkaç değişiklik dilek eden ya da çoğunlukla olduğundan daha farklı görünmeyi dileyen birçok beşerle karşılaşmış olabilirsiniz.
Tarih boyunca insanların vücutlarına dair algıları ve beklentileri kültürel ve toplumsal normlarla şekillenmiştir. Örneğin Antik Yunan periyodunda uzun, kaslı ve atletik bedenler güç ve otorite sembolü olarak idealize edilirken, Antik Japonya’da daha kısa uzunluklu savaşçıların çeviklik ve sürat avantajı olduğu düşünülürdü. Orta Çağ’da ise kısa ya da uzun uzunluk ekseriyetle değerli bir vücut özelliği değildi. Vücut uzunluğundan fazla vücut gücü, vücut dolgunluğu, cüret ve zekâ üzere nitelikler daha ön plana çıkmıştı. Ayrıyeten Orta Çağ Avrupa’sında dolgun vücutlar zenginlik ve refah göstergesi olarak şekillenirken, zayıf olmak yoksullukla ilişkilendirilirdi. 19 yy’da ise bayanlarda korselerle belirginleştirilmiş ince bel ve geniş kalçalar ülküydü. Erkeklerde ise tekrar uzun ince bir vücut, daha sade ve doğal bir görünüm tercih edilirdi, zenginlik ve güç artık kıyafetlerin kalitesiyle gösterilmeye başlandı.
Yani çağlar boyunca vücudun biçimine ve uzunluğuna dair farklı “normallik algıları” mevcuttu ve insanların güç ve otorite atıfları, sanat yapıtları ve giysi tercihleri bu algıya nazaran şekillendi. Hatta kimi kültürlerde ülkü vücut boyutlarına ve özelliklerine dair daha radikal uygulamalar bile tercih ediliyordu. Örneğin Çin’de daha küçük ayaklar zarafet ve yüksek toplumsal statü simgesi olarak görülürdü. Bunun için küçük yaşta kız çocuklarının ayakları sıkıca bağlanır ve böylelikle ayak kemiklerinin formu değiştirilirdi. Güneydoğu Asya’da ise uzun boyun hoşluk ve zarafet sembolü olarak kabul edilirdi. Kimi kabilelerde bayanlar, küçük yaşlardan itibaren boyunlarına pirinç halkalar takarlar ve vakitle halkaların sayısını artırarak boyunlarını uzatırlardı. Kimi Afrika kabilelerinde ise büyük dudak tabakları, toplumsal statü ve hoşluk simgesi olarak kabul edilirdi. Bunun için alt yahut üst dudak kesilerek büyük bir tabak yerleştirilirdi, bu da dudakların genişlemesini sağlardı. Bu uygulamalar, kültürel hoşluk standartlarına ahenk sağlamak için yani o toplumun “normal-ideal beden” anlayışına ahenk sağlamak için yapılırdı ve çoklukla toplumsal statü ile ilişkilendirilirdi.
Sosyal medyanın vücut algısına etkileri
Çağımızda da süratle değişen toplumsal normlar ve dijitalleşmenin, gençlerin ve ailelerin vücut algıları üzerinde kıymetli bir tesir yarattığını görüyoruz. Medya tarafından oluşturulan hoşluk standartları, bireylerin vücut algılarını direkt etkilemektedir. Medyada sunulan reklamlar sıkça aşikâr bir hoşluk standardını öne çıkarmakta ve özendirmektedir. Moda sanayisi, çoklukla muhakkak vücut tiplerine uygun giysiler tasarlamaktadır; bu da öbür vücut tiplerine sahip bireyleri dışlanmış hissettirmektedir. Reklamlarda ve afişlerde çoklukla zayıf ve uzun uzunluklu modellerin tercih edilmesi de bireylerin vücut algısına dair gerçekçi olmayan beklentiler oluşturmasına sebep olmaktadır. Bu tıp medya iletileri hem gençlerin hem ebeveynlerin vücut imajına dair olumsuz algılar geliştirmesine neden olmaktadır.
Çoğu “Influencer” belli bir ömür biçimini ve vücut tipini öne çıkararak aslında vücut algımızı şekillendiriyor. Gençler ve aileler çoğunlukla toplumsal medya aracılığıyla daima olarak mükemmelleştirilmiş ülkü vücutlara maruz kalıyorlar. Bu durum bireylerin idealize edilmiş hoşluk standartlarını içselleştirmelerine, kendilerini daima kıyaslamalarına ve kendi vücutları ile ilgili olumsuz hisler hissetmelerine neden olmaktadır. Bu kıyaslama bir nevi toplumsal statü ve saygınlık göstergesi olan “ideal bedene” ulaşmak için kıyasıya bir rekabete dönüşmektedir. Ruhsal araştırmalar ve klinik tecrübemiz toplumsal medyada idealize edilen omurların, bireylerde yetersizlik ve rekabet hislerini artırdığını göstermektedir. Bu durum, gençlerin kendilerini daima diğerleriyle kıyaslamalarına ve olumsuz bir vücut algısı geliştirmelerine yol açmaktadır. Hakikaten medya kullanımı ile vücut memnuniyetsizliği ortasında güçlü bir ilişki olduğunu gözlemliyoruz. Görünen o ki farklı tarihi periyotlara ve farklı kültürlere nazaran “ideal olan” ve “normal olan” daima bir değişim içinde. Pekala vücut algısı daima değişen ve şekillenen bir durumsa, o halde neye nazaran değişiyor?
Aile içi tavırların ve başka faktörlerin etkisi
Tabii ki vücut algısı gençlerin maruz kaldığı birçok faktöre nazaran şekillenmektedir. Ebeveynlerin kendi vücut algıları, çocuklarının algılarını şekillendirmede kritik bir rol oynar. Müspet vücut imajı sergileyen ebeveynler, çocuklarına da bu algıyı aktarabilirler. Araştırmalar da ebeveynlerin kendi bedenleri hakkında olumlu konuşmalarının, çocukların vücut algısını olumlu istikamette geliştirmede tesirli olduğunu ortaya koymaktadır ve eleştirel/yerici ebeveyn tavırlarının vücut memnuniyetsizliğine yol açabileceğini göstermektedir. Bazen aile içinde bir kişinin söyleyebileceği ağır bir kelam anoreksia süreçlerini tetikleyebilmektedir.
Aile tavrının yanı sıra vücut algısının şekillenmesindeki toplumsal boyutu yadsıyamayız. Evrimsel geçmişimizi anlamak da toplumsal normların ve vücut algısının nasıl geliştiğini anlamamıza yardımcı olabilir. Tarihî örneklerde gördüğümüz üzere insanların fiziki özelliklerine ve vücut imajlarına dair tavırları içgüdüsel olarak “güç ve konum” çerçevesinde şekillenmiştir. Zira varoluşunun birinci yıllarından itibaren insan zihni “hayatta kalmaya ve inançta olmaya” programlanmıştır, bu durum tehlikeli olabilecek uyaranlara karşı alarm halinde olmayı, bunlardan kendini müdafaayı gerektirir ve lakin bu biçimde ömrümüzü sürdürebiliriz.
Bu durum çağdaş dünyaya da miras kalmıştır. Yani çağdaş dünyada tahminen bir çabayı kazanmak için çok uzun uzunluklu ya da bedenen çok güçlü olmamıza gerek yok, fakat bu içgüdüleri otomatik olarak tekrar de sürdürüyoruz. Aslında zihnimiz aleyhimizde çalışmıyor, yalnızca farkında değiliz. Tıpkı vakitte birinci çağlarda hayatta kalabilmek için mevcut olan kümeye ahenk sağlamak zorundaydık. Yani zihnimiz otomatik olarak bizi kümenin üyeleri ile karşılaştırıyor ve o kümeye uygun olup olmadığımıza bakıyor. Kümeye misal miyiz? Tıpkı özellikleri taşıyor muyuz? Öyleyse kümeye dahil olabiliriz. Aksi durumda kümenin dışında kalabiliriz ve bu çok tehlikeli olabilir. Çağdaş dünyada da farkında olmadan kendimizi ebediyen diğerleri ile kıyaslarız, çoğunluk olana uygun muyuz? Emsal miyiz? Ancak burada sorun şu ki artık birinci çağlardaki üzere tehlikeli ömür alanlarımız yok ve dahil olunabilecek küçük bir küme yerine çok geniş bir toplumsal etraf içindeyiz.
İlkçağlardan çağdaş dünyaya miras kalan bu içgüdüler gençler ortasında çoğunlukla toplumsal kabul görmek için akranlarının görüş ve davranışlarını benimsemeye eğilimi açıklayabilir ve tıpkı vakitte ekranların da devreye girmesi ile gençler kendilerini neredeyse tüm dünya ile rekabet eder halde buluyorlar. Akranlar ortasındaki kabul görme isteği, vücut algısını şekillendirebilir ve toplumsal izolasyon korkusu, gençlerin kendi vücutlarına yönelik algılarını olumsuz etkileyebilir. Ergenlerin toplumsal medyada gördükleri akranlarıyla kendilerini karşılaştırmalarının vücut memnuniyetsizliklerini artırdığını görüyoruz. Akranlar ortasında yapılan kıyaslamalar, bilhassa ergenlik periyodunda vücut algısını olumsuz etkilemektedir ya da akranlar içinde tanınan olmak için idealize edilen vücut tipine sahip olma baskısı, gençlerin vücut algısını büyük oranda değiştirmektedir.
İdeal vücut bombardımanın tesirlerine karşı durmak için öneriler
Görüldüğü üzere çağdaş çağda adete “ideal beden” imajına dair dizaynların bombardımanı altındayız ve içgüdülerimiz bu uyaranlara karşı son derece hassas ve tetikte. Bilmemiz gereken şu ki artık birinci çağlarda yaşamıyoruz ve temelinde bizi müdafaaya programlı bu içgüdüleri yönetmek elimizde. Öncelikle gençler toplumsal medyadaki idealize edilmiş vücutlara dair içeriklerden uzak durarak kendilerini diğerleriyle kıyaslama durumundaki içgüdüsel hareketi azaltabilirler. Yeniden de gençlerde vücut algısı ile ilgili olumsuz algılar önü alınamaz bir hale geliyor ve bireylerin hayat kalitelerini ve işlevselliklerini büyük ölçüde etkiliyorsa bu gençler için profesyonel yardım almak olumsuz fikirleri ele almayı ve değiştirmeyi kolaylaştırabilir. Tıpkı vakitte ebeveynlerin de çocuklarının vücut algısını nasıl olumlu tarafta etkileyebilecekleri konusunda bilgilenmeleri ve gençlere olumlu vücut imajı iletilerini vermeleri teşvik edilebilir. Okullarda vücut algısı, kültürel ve toplumsal bakış açıları, vücut olumlama, sağlıklı hayat, medya okuryazarlığı mevzularında programlar düzenlenebilir.
Farklı kültürlerdeki hoşluk standartlarının tarihî değişimini öğretmek ve “ideal bedenin” tek bir kalıptan ibaret olmadığını göstermek bireylerin mevcut standartların toplumsal olarak inşa edildiğini anlamalarına yardımcı olacaktır. Bunun yanında vücut algısındaki bu problemlerin toplumsal boyutta da ele alınması gerekmektedir. Medyanın ve toplumsal medyanın vücut algısını nasıl etkilediği konusunda medya okuryazarlığına dair eğitimler sunularak bireylerin dijital içerikleri daha eleştirel bir biçimde değerlendirmelerine yardımcı olunmalıdır. Medyada, dijital manipülasyonlar hakkında şeffaflık sağlayan kurallar oluşturulabilir. Medya platformlarında çeşitli vücut tiplerinin olumlu bir halde temsil edilmesini teşvik etmek, farklı vücutların kabulünü artıracaktır. Reklamlarda gerçekçi vücut temsillerinin kullanılması, idealize edilmiş vücut standartlarının yayılmasını engelleyecektir.
Peki bu hususta dünyada ne üzere önlemeler alınıyor? Norveç ve Fransa’ da reklamlarda filtre kullanılarak değiştirilen model fotoğraflarının kullanılması yasaklanmış durumda. İsrail sıhhat standartlarını karşılamayan modellerin reklamlarda kullanılmasını yasaklarken, İngiltere’de toplumsal medya platformlarında da ziyanlı içeriklerin kaldırılması hedefleniyor. Avustralya’da yapılan eğitim kampları gençleri toplumsal medya baskılarının farkında olmaya teşvik ediyor. Bunun yanında birçok ülkede reklamcılıkta ve podyumlarda vücut çeşitliliğinin ön plana çıkarılmasını hedefleyen çalışmalar, vücut olumlama farkındalığını geliştiren ve sağlıklı vücut imajını destekleyen kampanyalar yürütülüyor.
Dünya ülkelerinde yapılan bu çalışmaların ve düzenlemelerin ülkemizde de yaygınlaştırılması gerekmektedir. Bu sayede toplumun tüm bireylerinin vücut algısına dair farkındalık seviyelerinin artması sağlanacaktır. Tıpkı vakitte yasaklama kolaycılığına düşmeden yapılacak yasal düzenlemeler gençler ortasında yaygınlaşan “olumsuz vücut algısı” tehdidine ve bu durumun toplumumuz için getireceği risklere karşı atılabilecek değerli bir adım olabilir.
Uzm. Dr. Ferda Volkan – Çocuk ve Ergen Psikiyatristi/Psikoterapist
Uzm. Klinik Psikolog Tuğba Çebioğlu