Yazar Alper Akçam ‘Aynanın İçi Aynanın Dışına Karşı’ ismiyle Abis Yayınları tarafından okura sunulan eleştirel denemesinde ‘Attila İlhan Üzerinden Cumhuriyet Kültür Tarihi’ okuması yapıyor. Çalışmasında, toplumun daha çok şair kimliği ile tanıdığı Attila İlhan’ın romancılığıyla düşün insanlığını, ideolojik önermelerini inceleyen Akçam, Karar gazetesinden Sedat Palut’a anlattı.
1952 doğumlu müellif, araştırmacı ve tıp hekimi Alper Akçam, roman, hikaye, makale, deneme, araştırma, inceleme, tenkit ve mektup tiplerinde birçok çalışmaya imza attı.
“ATİLLA İLHAN SİNEMATOGRAFİK METİNLER KURAR”
-Alper Bey, Attila İlhan ile ilgili çalışmanızda onun tüm romanlarının kıymetlendirilmesi de var. Bu romanlar 20. yüzyılda yazıldı. 21. yüzyılda günümüze kadar yazılan Türk romanları ile Attila İlhan’ın romanlarını kıyaslarsak neler söyleyebilirsiniz onun romanları için?
Attilâ İlhan ‘dönem romanları’ müellifidir. Edebiyat dünyamızda, Attila İlhan romanları ölçüsünde tarihe çok istikametli olarak ışık tutabilecek, geçmişi bugünkü imgelem alanına taşıyabilecek öteki bir roman örneği yok üzeredir. Attilâ İlhan, tarihi gerçeklikleri tüm boyutlarıyla ve kendi özgün atmosferi içinde metninde canlandırır. Onun kendi tabiriyle, kahramanları “kendi biyografilerini kendileri yazar”. Attilâ İlhan kurmacayı biçem ve lisan yapısında öne çıkararak, yaşanmışlıklara sadık kalarak gerçeğin detaylarına yönelir. Bu detay içinde devrin kültür ve lisan özellikleri de çok kıymetlidir. Roman atmosferinde, periyodun lisan ve kültür öznellikleri de okuru kucaklar. Attilâ İlhan, gerçekleri bütün boyutlarıyla göz önüne seren ‘sinematografik’ metinler kurar. Yazdığı onlarca senaryo ile de bu bahisteki muvaffakiyetini perçinlemiş üzeredir.
ATİLLA İLHAN ROMANLARI OLMAKSIZIN TARİHİ ÖĞRENEBİLMEK MÜMKÜN DEĞİLDİR”
Artıları ve eksileri nelerdir romanlarının?
Romanda artılar ve eksiler, sizin romandan ne beklediğinize bağlıdır. Tarihi gerçeklikler ve yaşanmışlıklara dayalı bir edebiyat tipi sizin için çok pahalıysa, Attilâ İlhan’ın gazete haberleriyle, devlet kurumları ve elçilik yazışmalarıyla bütünleştirilmiş, sağlam bir yere oturtulmaya çalışılmış metinleri tek seçenektir. Kendi açımdan, Attlâ İlhan’ın periyot ruhunu tüm boyutlarıyla veren romanları çok başarılı romanlar olarak görüyorum. Hatta, dönemsel atmosfer, bilgi ve tarihi gerçeklikleri aktarabilmek gücü açısından eşsiz yapıtlardır. Attila İlhan romanları olmaksızın tarihi öğrenebilmek mümkün değildir üzere bir sav ortaya atabilmek bile muhtemeldir. Öteki bir tabirle, Attilâ İlhan romanları ilgili periyodun canlı şahidi olamamış sonraki jenerasyonlar için bir tarih hazinesi sayılabilir. ‘Yaraya Tuz Basmak’ı okumadıysanız Kore Savaşı’nı güzel bilmiyorsunuz demektir. Demokrat Parti yıllarının içyüzünü tüm açıklığıyla görmek ve o günleri tekrar yaşamak istiyorsanız, ‘Kurtlar Sofrası’ ve ‘Sırtlan Payı’ndan vaz geçemezsiniz. ‘O Karanlıkta Biz’ ise TKP tarihi açısından çok kıymetli noktalara dokunur.
“ATİLLA İLHAN KÖY ENSTİTÜLERİNİ İNÖNÜ SİYASETİ GÖRÜP KARŞI ÇIKTIĞINDA YANILGIYA DÜŞER”
-Attila İlhan, Atatürk ile kıyaslandığında İsmet İnönü’ye karşı çok net ve olumsuz bir hali var. Sebebi de onu ‘Batıcı’ olarak yorumlaması. Pekiyi, Atatürk’ün ‘muasır medeniyet’ kavramı neyi işaret etmektedir, İnönü’ye karşı hali neden bu kadar negatiftir?
Yanıt sonunun içinde var zati; Attilâ İlhan, İnönü’yü Batı taklitçisi olarak görür. Bunun için de sevmez. İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı devrinde gerçekleştirilmiş her şeyi eleştirir. Bilindiği ve Attilâ İlhan’ın da vurguladığı üzere, Atatürk’ün ‘muasır medeniyet’ kavramı içinde bir taklitçilik yoktur; Atatürk’ün sıhhati devrinde ‘Batı’ya karşın Batıcı’ bir anlayış hakimdir. Atatürk ’emperyalizme ve kapitalizme karşı’ olduğunu açıkça söyler; bir yandan da Batı kapitalizminin Batı toplumlarına getirdiği kimi pahaların Türkiye Cumhuriyeti içinde de var olması ve geliştirilmesinden yanadır. Atatürk’ün Batıcılığı, Fransız Burjuva Devrimi’nin parolaları olan ‘Eşitlik, Kardeşlik, Hürriyet’ prensiplerine bağlı kalabilmeyi içerir. Cumhuriyetin aşikâr bir etabına geçildikten sonra İş Bankası’nın kurulması ve benzeri uygulamalarla Cumhuriyete sahip çıkabilecek bir burjuva sınıfı yaratılmaya çalışılmıştır. Demokratik cumhuriyet, erkler ayrılığı, bayan hakları üzere ‘Batılı’ kıymetler Batı’ya boyun eğilmeden toplumsal geçerlilik kazanmalıdır. Emperyalist çağda kapitalizmin ‘serbest rekabetçi’ çağındaki devrimciliği kalmamıştır. Bu nedenle de, Atatürk sıhhati boyunca Batılı ülkelerle ikili mutabakatlar yapmamış, bağımsız bir dış siyasetten yana olmuştur. İnönü ise Batı’ya boyun eğerek, Batı’nın taleplerini yerine getirerek onların yanında yer almak üzere bir siyaset izlemiş ve Kıbrıs sıkıntısında olduğu üzere birçok tarihi basamakta da bunun ne kadar yanlış bir siyaset olduğunu kendisi de görmüştür. Attilâ İlhan, Köy Enstitüleri’ni de İnönü siyasetinin bir kesimi sayıp karşı çıktığında, ‘Batı taklitçiliği’ olarak gördüğünde ise, büyük bir yanılgıya düşer, tarihi gerçeklikleri yerinden saptırır. Köy Enstitüleri’nin temeli İnönü’den çok evvel atılmıştır ve onun ideolojisinde de, uygulamasında da bir taklitçilik bulabilmek mümkün değildir.
“KISA HİKAYE ONUN MÜELLİF TAVRIYLA BAĞDAŞMAZ”
-Attila İlhan’ın sadece bir öykü kitabı var: Yengecin Kıskacı. Sizce hikaye alanında neden daha fazla eser vermeyi tercih etmemiş olabilir?
Attilâ İlhan detayları seven bir edebiyatçıdır. ‘Sinematografik bir anlatım’dan yanadır. Hikaye çeşidi, hele de ‘kısa öykü’ onun müellif tavrıyla pek uyuşmaz. ‘Yengecin Kıskacı’ isimli kitapta da sadece dört hikaye yer alır. ‘Yengecin Kıskacı’ isimli uzun hikaye, ‘Aynanın İçindekiler’ roman dizisini 21. yüzyıla taşıma uğraşındaki bir ‘kısa roman’ olarak okunabilir. Başka üç hikaye ise üslup bakımından çok zayıf ve problemli metinlerdir.
“HALK KÜLTÜRÜNÜ FEODAL KÜLTÜR OLARAK TANIMLAR”
Kitabınızda şöyle bir söz var: “Halkı tanımaz Attila İlhan; hele de onların o farklılıklar içeren kültürüne zerre kadar kıymet vermez. ‘Folklor’ deyip tıpkı torbaya koyar; kaldırır bir kenara atar. Halktan yana nutukları da havada asılı kalır.” Halbuki toplumda Attila ilhan ile ilgili fikir tam aksidir. ‘Yerli’ kanılara sahip olduğuna inanır beşerler. ‘Ulusal Kültür’ çok ön plandadır onunla ilgili. Sizi bu türlü bir niyete iten temel sebepler nelerdir?
Sizin dediğiniz o insanların Attilâ İlhan’ın ‘yerli’ bir niyet yapısına sahip olduğuna nasıl inanmış olduklarını bilemem. Bu kıymetlendirme sadece öznel bir bakış açısının eseri olabilir. Attilâ İlhan’ın kendisi ise halk kültürünü büsbütün bir ‘feodal / ümmet kültürü’ olarak tanımlar. Ona nazaran, Cumhuriyet öncesinin halk kültürü, sırf ‘feodal/ ümmet kültürü’dür. Folklor da o feodal bağların bir üstyapısıdır… (Hangi Edebiyat, s 170) Attilâ İlhan’ın halk kültür kavramına ve bilhassa köylülüğe yönelik fikirlerini ben uydurmadım; o nasıl yazmışsa o denli gördüm, o denli de tenkit metnine aktardım.
Attilâ İlhan’ın halka ve köylüye bakış açısı, çok başarılı bulduğum romanlarına bile gölge düşürecek ölçüde önyargılı bir yapıdadır. Halkın yüzde doksana yakınının köylerde yaşadığı devir romanlarında bile çabucak hiç köylü kahraman yoktur. ‘Yaraya Tuz Basmak’ta gördüğümüz köy kökenli Kara Başçavuş, son derece, çıkarcı, boğazına düşkün, güvenilmez bir insandır. Attilâ İlhan’ın köyden gelmiş bayan hizmetçileri de tıpkı çıkarcı zihniyetler içindedir.
-Öykülerinde var mı pekala köylü karakterler?
‘Yengecin Kıskacı’ isimli hikayede bayan kahraman Nuray’ın hizmetçisi Hayruş, Attilâ İlhan’ın hiç sevemediği köylü zümresinin bayan temsilcisi olarak metinde kendi rolünü oynar… “…o: bilinmez kaç çocuğun anası, başı omuzlarının ortasına güya boyunsuz yerleştirilmiş, tıkız bir ‘köylü’; kaytarıcı, hiçbir şeyi yanlışsız dürüst yapmıyor, üç ayda bir artırım ister’!”
Nuray, bir kamu kurumu olan Türkiye Güç Ofisi’nin ihalelerinde dönen dolapları ortaya çıkarmaya çalışan, kendi çıkarlarına da mani olacak, devrimci geçmişinden ‘Fidel’ kod ismi ve lakabıyla anımsadığı Halkın Sesi gazetesinin muhabiri Müfit’e ulaşabilmek için onun gittiği Kirli Bar’dan çıkınca, kaydırak oynayan iki sokak çocuğu ile karşılaşır. Bir vakitler uğruna uğraş ettiği halkın bir kesimidir onlar. “Birden, izahı müşkül bir kirlenmişlik hissiyle irkildi; farkında olmadan, kokmuş bir fare ölüsüne dokunmuş üzereydi: eski hayatına!” Attilâ İlhan kahramanının halka yönelik bu değerlendirmeleri, müellifin tüm yapıtlarında ve kahramanlarında farklı biçimlerde ortaya çıkar ve müellif bakış açısıyla ilgili değerli ipuçları verir.
“KENDİSİNİN AŞAĞILADIĞI SEYİRLİK ŞENLİK OYUNLARINI, FOUCAULT’NUN NASIL ÖVDÜĞÜNI GÖRMEZDEN GELMEKTE”
–Sizce neden böyledir köylülere, halk kültürüne bakışı?
Attilâ İlhan, kökeninde, dinî öğelerin hâkim olduğu ‘ümmet bileşimi’nin bir Selçuklu/Osmanlı kültürü olarak Anadolu’da çok ‘muteber’ olduğu ve öbür halklar tarafından da sevildiği, o kültüre uygun yaşandığı görüşündedir, ‘Ulusal Kültür Savaşı’ kitabında bu görülebilir. Bu bakış açısı da son derece öznel ve yüzeyseldir. Anadolu’nun farklı lisanlardaki, kültürlerdeki halkları, Selçuklu/Osmanlı beylikleri kendilerine adaletli davrandıkça onlardan hoşnut kalmışlar ve onların akıncılarını, askerlerini de kendi emekleriyle beslemişlerdir lakin içinde yaşadıkları kültür, sırf kendi özgün kültürleri olmuştur… Anadolu halklarının ne Selçuklulukla direkt bir bağı vardır; ne de o halk yığınları Arapçayı ve Farsçayı lisanına pelesenk etmiş yozlaşmış, devşirmeleri iktidarına ortak etmiş Osmanoğlu’na yakın durmuştur. Anadolu’daki halk kültürünün ve farklı kültürel öğelerin üstündeki perde, lakin Cumhuriyet’in kurulması ile yırtılmış, gerçek varlıkları ortaya çıkmıştır. Yozlaşma periyotlarına kadar konargöçer toplumun kandaş geleneklerini sürdüren Kayı Boyu’nun da, öbür Türk uzunluklarının da, Selçuklu beyliklerinin kendilerinin de, ‘ümmet’ kültürüyle bir ilgileri olmamış, ‘ümmet’ olgusu, Osmanlıda Yavuz’dan sonraki hilafet, toprakta ‘kesim düzeni’ üzere değişikliklerle birlikte toplumda yerleşmeye başlamış ve halk çoğunluğunun uzağında, kent ve kasabalardaki tefeci-bezirgân zümresi içinde soyutlanarak kalmıştır. Attilâ İlhan’ın halk kültürü karşısındaki yaban ve yavan tavrı o kültürün farklı modüllerine kadar uzanır. Ona nazaran ‘gerici Türk aydını’nın bir saplantısı da ‘geleneksel seyirlik oyunlar’dır. ‘Ulusal Kültür Savaşı’ kitabında“ Tiyatrolara boş verip, sünnetlerde, düğünlerde klasik seyirlik oyunlarıyla keyif çatacağız” sözünü kullanır. Attilâ İlhan, ulusal kültür meselesini çözmeye çalışırken okuduğu, beğendiği batılı aydınların kelamlarına de yer verir. Bu ortada ismini andığı ve övgüyle kelam ettiği Foucault’nun, kendisinin aşağıladığı seyirlik şenlik oyunlarını nasıl övdüğünü, kendisinin o oyunlar karşısında yeğlediği tiyatronun ise oyunu sınırlandırdığına ait kelamlarını ise ya görmemiştir, ya da görmezden gelmektedir. Bu sorunu kendimize daha fazla ayak bağı yapmadan geçebilmek için, tiyatro ile halk kültürü şenliklerinin en önemli öğelerinden olan seyirlik köylü oyunlarının karşılaştıran Foucault’dan kısa bir alıntı yapmak faydalı olabilir. “Bana o denli geliyor ki tiyatro şenliğe, deliliğe sırt çevirir; hoş bir temsil uğruna deliliğin güçlerini hafifletmeye, kuvvetini ve yıkıcı şiddetini denetim etmeye çalışır. Tiyatro iştirakçileri, şenliğin iştirakçilerini ortadan ikiye ayırır aslında; bir yana oyuncuları öte yana seyircileri koyar. Şenliğin esasen bir irtibat maskesi olan maskesinin yerine kartondan, alçıdan bir yüzey, daha grift olan ancak saklayıp ayıran maske geçirir.” (Michel Foucault, Büyük Yabancı, s 25)
“İŞ SINIFINA BAKIŞ AÇISI DA EPEY TARTIŞILIR DURUMDADIR”
-İşçi sınıfına bakışını nasıl yorumluyorsunuz pekala?
Attilâ İlhan’ın çalışan yığınlardan ve onların kimi aktüel sıkıntılarından oldukça uzakta kurgulanmış sanat şekli, biraz da onun bu yığınlara bakış açısıyla alakalıdır. Kendi kurduğu sınıfsal denklem içinde, Köy Enstitülü edebiyatçıları da katarak köylülük üzerine ve zıddı olarak kurduğu tezler bir yana, emekçi sınıfına ait bakış açısı da gerçeklik temelleri bakımından epey tartışılır durumdadır. ‘Sokaktaki Adam’ kitabının 18’inci sayfasındaki “İşçi sınıfı, gerçek bir personel sınıfı olarak, lakin burjuvazi uygunca tarih sahnesine yerleşince görünecek: şimdilik köyle ilgisini koruyan, yani köydeki kadar gerici, dağınık ve bilinçsiz bir gecekondu kalabalığı…” cümleleri buna örnektir. 1970 yılında yayınlanmış ‘Hangi Sol’unda ‘zaten pısırık emekçi sınıfı’ dediği o sınıf, tıpkı yıl içinde, 15-16 Haziran’da İstanbul’da öylesine büyük bir isyan başlatmıştır ki, vaktin iktidarı köprüleri kaldırarak, askeri birlikleri sokaklara ve fabrikalara sürerek çalışanları durdurabilmiştir…
“KÖY ENSTİTÜLERİ HİÇBİR ŞEYİN TAKLİDİ DEĞİLDİR”
-Attila İlhan’ın Köy Enstitüleri kanısına ‘Hangi Sol’ kitabından bakarak epeyce karşı olduğunu biliyoruz. Bu karşı çıkışın nedeni sizce nedir?
Attilâ İlhan, Köy Enstitüleri’ni İnönü’nün Batı taklitçisi bir uygulaması olarak görmüş ve bunun için karşı çıkmıştır. Halbuki ki, Köy Enstitüleri hiçbir şeyin taklidi değildir. Köy Enstitüleri, onun sandığı üzere İnönü vaktine, Hasan Âli Yücel bakanlığına ilişkin bir teşebbüs değildir. Köy Enstitüleri’ne emsal bir maksat taşıyacak olan Köy Öğretmen Okulları’nın kuruluşu, genç yaşta yitirdiğimiz devrimci eğitimci Mustafa Necati vaktine, 1926, 1927 yıllarına kadar uzanır. Köy Enstitüleri’nin asıl temeli ise, Mustafa Kemal’in de teklifiyle askerliğini çavuş ve onbaşı olarak tamamlamış köylü çocuklarının köy eğitiminde kullanılmasına yönelik olarak 1936 yılında açılmış Eğitmen Kursları ile başlamıştır. Çifteler’deki Hamidiye ve Mahmudiye’de birinci adımları atılmış olan Eğitmen Kursları’nın kuruluş ve işleyiş tarihi Atatürk’ün şimdi yaşadığı 1936 yılıdır. Köy Enstitüleri’nin temeli Attilâ İlhan’ın da hürmetle ismini andığı Saffet Arıkan’ın Maarif Vekilliği sırasında atılmıştır. Düşün ve aksiyon babası İsmail Hakkı Tonguç’u İlköğretim Genel Müdürlüğü misyonuna vekâleten atayan da Saffet Arıkan’dır. Köy Enstitüsü kurucu fikri içinde de, uygulamalarında da bir ‘Batı taklitçiliği’ bulabilmek mümkün değildir.
“SOVYETLER’DE STALIN DEVRİNİ KIYASIYA ELEŞTİRİR”
-Attila İlhan’ın kanısında ve romanlarında Ulusal Gayret devrinde Rusya’ya karşı bir sempatisi olduğunu biliyoruz. Sonraki devirler için SSCB ile ilgili fikirleri ne kadar değişiyor?
Rusya ve Sovyet Rusya değerlendirmeleri gerçekçi bir bakış açısının eseridir. Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet kuruluşunda Sovyetlerin Türkiye’ye ve Gâzi Mustafa Kemal Atatürk’e çok büyük yardım ve takviyeleri olmuştur. Kendi adıma, onun kitaplarından Sovyetlerle ilgili birçok gerçeği öğrendim. Benim olaylara bakışıma çok büyük tesirleri oldu. Ekim Devrimi’nin başından beri yer alan, Lenin sonrası periyotta güzelce açığa çıkmış ve Sovyetlerde hâkim olmuş ‘parti diktatoryası’ ve bilhassa de Stalin kıyıcılığı, hem dünya solu, hem Rusya ve etrafındaki ülkeler, hem de Türkiye için çok kıymetli meselelerin kaynağı olmuştur. Attilâ İlhan, ‘Hangi Edebiyat’ kitabının 97’nci sayfasında bilhassa Stalin devrini kıyasıya eleştirir. “Bu ‘bolşevik kırımı’ sırasında çoluk çocuklarıyla, birtakım hallerde bütün soyu sopuyla birlikte 1917-1923 yıllarının merkez komitelerinde mutlak çoğunluğu teşkil eden bütün üyeler, 1919-1923 yılları arasında çalışmış üç parti sekreteri, 1919-1924 yılları ortasında siyasi ofis üyeliği etmiş olanların birçok ve 1934 yılı merkez komitesi teşkil eden 139 üyenin 109’i şu ya da bu biçimde boğazlanmış. Niye? ‘Sınırsız özgürlük tertibini kurmak için” Vardıkları yer neresi? Çok bir despotizm.” Attila İlhan, Sovyetlere yönelik sempatisinde de, tenkitlerinde de yerden göğe haklıdır.