Hücrelerin DNA tamir düzeneğini haritalandırmasıyla 2015 yılında Nobel mükafatını alan birinci Türk bilim insanı olarak tarihe geçen Prof. Dr. Aziz Sancar’ın öteki bir araştırmasından elde edilen sonuçlar, kanser tedavisi için kullanılacak potansiyel bir ilaca dönüşüyor. Kansere karşı “koruyucu melek” olarak isimlendirilen ve hücrenin denetimsiz çoğalmasını önleyen p53 geninin yokluğu, tüm kanserlerin yüzde 50’sine davetiye çıkarıyor.
Prof. Dr. Sancar’ın araştırmasına göre ise “p53 geninin mutasyona uğradığı bir hücrede”, biyolojik saatimizi düzenleyen sistemlerden biri olan ‘CRY’ isimli protein silindiğinde, kanser gelişimi önleniyor. Zira CRY yok edildiğinde, canlı bedeninde kanser hücresini “kendi kendine vefata götüren” diğer yolaklar aktive oluyor ve tümör, daha oluşmadan engelleniyor. Lakin Prof. Dr. Sancar’ın hayvanlarda ‘genetik müdahale’ ile gerçekleştirdiği bu silme sürecini, insanlara uygulamak, yani CRY proteinini genetik yollarla yok etmek mümkün değil.
5-6 YIL İÇİNDE ÖNLEYİCİ İLAÇ OLARAK KULLANILABİLİR
Koç Üniversitesi’nden Türk bilim insanları, bu proteini “ilaçla” silebilecek bir çalışma gerçekleştirdi. Hayvan deneylerinde “ilaç adayı” molekülün aktifliğini de ispatlayan araştırmacılar, beşerler üzerinde yapılacak faz çalışmaları için hazırlanıyor. Koç Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi İstanbul Eczacılık Fakültesi, Medipol Üniversitesi ve Gebze Teknik Üniversitesi’nden bilim insanlarının birlikte yürüttüğü araştırmanın başındaki isim Koç Üniversitesi Biyoloji Mühendisliği ve Moleküler Biyoloji ve Genetik Kısımlarında öğretim üyesi olan Prof. Dr. Halil Kavaklı.
Prof. Dr. Kavaklı, 2000’li yıllarda 5 yıl boyunca Prof. Dr. Aziz Sancar’la da yan yana çalışmalar yürütmüş bir isim. Prof. Dr. Kavaklı, henüz araştırma evresinde olan bu yeni keşfin, “her şey yolunda giderse” 5-6 yıl içinde eczanelerde ilaç olarak raflarda yerini alabileceğini kaydetti. Grup, şimdilerde bilhassa mevt oranı çok yüksek olan pankreas ve karaciğer kanserinde bu molekülün aktifliğini görmek üzere farelerde çalışmalara başladı.
“KORUYUCU MELEK GENİ”
Prof. Dr. Kavaklı, Prof. Dr. Aziz Sancar ile birlikte yürüttükleri çalışmalardan da bahsederek, şunları söyledi:
– Ben 2000-2005 yılları ortasında Aziz Hoca ile birlikte çalışmıştım. Bir arada, bu biyolojik saati düzenleyen ana proteinlerden bir tanesi olan Kriptokrom (CRY) üzerinde yıllarca çalışma yürüttük. Kriptokrom olmazsa, biyolojik saatin bozulduğunu biliyoruz. p53 geni ise öteki bir ismiyle ‘koruyucu melek’ diyoruz buna, olağan bir hücrede, hücre bölünmesini denetim eden bir gen. Yani hücre bölünmesinin tam 24 saatte bir olmasını sağlıyor. İşte bu hami melek geni olmadığında, hücre içerisinde bölünmeyle ilgili yolaklarda birtakım sorunlar ortaya çıkıyor.
– Aslında kanser dediğimiz şey de tam olarak bu. Hücrenin denetimsiz bölünmesi. p53, sağlıklı bireylerde mutasyona uğramadan var olan bir gen iken; çeşitli faktörlerden ötürü mutasyona uğrayabiliyor. Tüm kanser cinslerinin yüzde 50’sinden ise bu değişim sorumlu. Bazen p53 geni hiç çalışmıyor. Bu da kansere neden oluyor. 2011 yılında Aziz Hocanın çalışması şunu gösterdi: p53 olmayan farelerde, biyolojik saatin kıymetli proteinlerinden birisi olan Kriptokromlar (CRY) silindiğinde, hayvan kansere yakalanmıyor ve hayvanın ömrü yüzde 50 artıyor.
GENETİKLE YAPILAMAYANI İLAÇLA MÜMKÜN KILDILAR
Araştırma grubundan İstanbul Üniversitesi (İÜ) Biyoloji Kısmından Doç. Dr. Şeref Gül, CRY proteinini yok edebilecek potansiyel molekülü bulabilmek için tam 2 milyon doğal molekülü araştırdı.
Bunlar içinden tesirli olacağı düşünülen molekül keşfedildikten sonra, Medipol Üniversitesi Farmakoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Mustafa Güzel, deniz canlılarından elde edilmiş bu molekülü kimyasal olarak sentezleyerek, deney hayvanlarına verilebilecek “ilaç formunu” elde etti. İÜ Eczacılık Fakültesi Farmakoloji Anabilim Dalı’ndan Prof. Dr. Alper Okyar ise ilaç adayı molekülün hayvanlardaki yan tesir çalışmaları ve ilacın aktifliği ile ilgili testleri yürüttü.
Gebze Teknik Üniversitesi’nden Prof. Dr. Nuri Öztürk de molekülün hücre içindeki tesirlerine yönelik birtakım testleri gerçekleştirdi. CRY silindiğinde biyolojik saatin uzadığını kaydeden Prof. Dr. Kavaklı, şu bilgileri verdi:
– Dönem dediğimiz şey yani 24 saatlik süreç, (CRY silindiğinde) 25-26 saate çıkabiliyor. Ancak genetik olarak CRY’ı silmek mümkün değil ve etik birtakım sorunlar de teşkil ediyor. O denli gidip beşerde CRY proteinini başınıza nazaran silemezsiniz, bunun bir sürü diğer tesirleri var. Ancak bir molekül (ilaç) yoluyla bunu yapmakta rastgele bir mani yok.
– Biz de çalışmamızda bu proteini silebilecek bir molekülü bulduk. Bunun, biyolojik saat düzeneğindeki vazifesini ortaya çıkarınca, bu molekülü kullanarak CRY’ı silersek p53 olmayan canlılarda anti kanser ya da kanserden koruyan bir molekül haline gelebileceğini düşündük. İlaç olarak bunun potansiyelini araştırmaya başladık.
“HİÇBİR YAN TESİRİ OLMADI”
Prof. Dr. Kavaklı, yeni molekülün makul dozlarla 4-5 hafta boyunca p53 geni olmayan hayvanlara verildiğinde, toksik tesirinin olmadığını da kanıtladıklarını kaydederek kelamlarını şöyle noktaladı:
– Yan tesiri de yok. Madem yan tesiri yok ilaç üzere, kanda makul bir mühlet de kalabiliyor; o vakit aktiflik çalışması yapalım dedik. Bütün bu çalışmalarımız aslında 3 yıl sürdü. p53 geni taşımayan bir fare modeli kullandık. Denetim kümesi fareler, yaklaşık 20 hafta içinde tümus bezi kanserine yakalanıp ölürken, 5 hafta ilaç vererek gözlemlediğimiz fareler yüzde 25 daha fazla yaşadı.
– Sonuçta bu bize şunu gösteriyor, p53 geni yokluğunda CRY’ı sildiğinizde, nitekim hayvanı kanser oluşumundan koruyabiliyorsunuz. Preklinik dediğimiz laboratuvar ve hayvan deneylerini tamamladık. Şu anda bizim moleküle baktığımızda faz çalışmalarına hazırız. Şayet her şey yolunda giderse tahminimizce 5-6 yıl içinde ilaç olarak eczane raflarındaki yerini alabilecek. (DHA)